Đã mang mặc cảm vào thân là sống khổ rồi! Những mặc cảm ấy không thôi hành hạ, quấy nhiễu ta. Nhất là khi ta đối diện với một đám đông nào đó, mà trong đám đông ấy người ta cứ đường đường ăn nói như không, bả lả, bồ bã, hiên ngang như những người vai vế, thành đạt thì ... ôi thôi, lúc ấy mặt ta cứ chường ra, da mặt cứ “cồm cộm”, toàn thân nóng hập, mồ hôi rịn ra khắp cả Ta cảm thấy mình lép vế biết chừng nào. Ta bỗng xo ro ít nói, lấy im lặng làm thúc thủ. Người lành tâm bảo: tay ấy hiền. Người độc bụng bao: đích thị là thằng kiêu ngạo ...

Tác phẩm ngắn gọn không đầy 10 trang (sách giáo khoa). Nếu chỉ căn cứ vào cốt truyện - theo cách hiểu cốt truyện là hệ thống những sự kiện, những biến cố có thể kể lại - thì hầu như chẳng có gì đáng kẻ, trừ biến cố cuối cùng: cái chết thảm khốc của lão Hạc. Nếu chỉ căn cứ vào những tình tiết được sắp xếp trên bề mặt (bố cục của tác phẩm) thì cũng khó mà kể lại cho thật rành rọt. Đó chăng qua chỉ là cuộc đối thoại, đối diện giữa hai người hàng xóm láng giềng: ông giáo và lão Hạc; xung quanh những chuyện chẳng có gì hấp dẫn lắm.

Phải đến khi truyện Lão Hạc khép lại, ta mới thấy ớn lạnh: thì ra toàn bộ câu chuyện là một cuộc chuẩn bị để chết của một con người! Lão Hạc cứ âm thầm làm nốt những phần việc cuối cùng của một kiếp người để rồi tự sát! Vậy mà cả ông giáo và người đọc đều không hề hay biết. Cái chết của lão là một cú giáng vào thói hồ đồ, hờ hững, cố chấp vẫn cầm tù chúng ta. Khi ta sáng mắt lên hiểu ra tất cả những tính toán lo liệu gàn dở lấn thẩn của lão Hạc, thực chất lại chứa đựng một phẩm chất người nguyên sơ, thuần khiết, cao quý vô ngần, thì đã muộn, đã quá muộn rồi! Bản lĩnh lớn của Nam Cao có lẽ ở đấy.

Truyện lấy tên là Lão Hạc, những tưởng tác giả chỉ việc trình lên mặt giấy một “biên niên sử” dày dặn của lão một cách thật khách quan để tự hình tượng ấy sẽ nói cho người đọc những gì cần nói là xong (đó cũng là cách thường gặp). Nhưng đọc truyện ta thấy phần để cho lão Hạc tự ăn nói, suy nghĩ, hoạt động ít hơn nhiều so với phần hoạt động, suy nghĩ ăn nói của ông giáo nhân vật “tôi”- người kể chuyện. Thế mà thân phận lão Hạc lại rõ mồn một, nhức nhối, như cứu vào tâm can độc giả. Tại sao? Lại nữa, bảo là ẩn ý, biểu tượng, ẩn dụ,...

Lão Hạc là một trong, những truyện ngăn thấm thía giá trị nhân văn của Nam Cao. Câu chuyện ghi lại hình ảnh khó quên về người nông dân của một thời đen tối. Nhân vật sống giữa bùn nhơ ấy giữ được hương sen thơm đẹp của mình, đã đọng lại trong em nhiều chi tiết xúc động. Số phận lão Hạc thật không may. Vợ chết sớm, con trai phải bỏ làng đi làm phu cao su. Tuổi già, sức yếu, lão chỉ thui thủi một mình: luôn thương nhớ đứa con trai mình chỉ vì nghèo khổ quá, không lấy được vợ, đã bỏ đi phu. Cô quạnh một thân, lão Hạc phải quần quật kiếm sống, ốm đau không người chăm sóc.

Viết truyện ngắn Lão Hạc Nam Cao không lạnh lùng khách quan mà chân thực, gắn bó, không thờ ơ, hững hờ mà tha thiết cảm động. Nhà văn coi mình là người trong cuộc (ý của Hà Minh Đức). Ấy là bởi có nhân vật ông giáo. Truyện ngắn Lão Hạc nếu mất đi nhân vật ông giáo quả là một sự thiếu sót. Ông giáo đã làm sáng lên, nêu bật nội dung tư tưởng sâu sắc của tác phẩm. Nam Cao được đánh giá là nhà văn hay trăn trở về cuộc đời, trăn trở về thân phận con người, Nhân vật ông giáo được đặt vào tác phẩm không phải là không có chủ định.

Trong các nhà văn hiện đại Việt Nam, Nam Cao là một trong những cây bút đã để lại cho đời nhiều nhân vật sẽ còn sống mãi. Lão Hạc (truyện Lão Hạc) là một trong những nhân vật như thế. Lão Hạc là một nông dân nghèo khổ, cùng quẫn, nhưng không bị biến chất như Chí Phèo , mà trái lại có một tâm hồn đẹp, một nhân cách cao thượng. Lão sống một thân một mình trong tuổi già cô đơn vất vả. Lão chỉ có đứa con trai duy nhất để nương tựa thì anh ta lại phẫn chí bỏ đi phu đồn điền cao su - “Cao su đi dễ khó về”. Lão Hạc đành phải làm thuê, làm mướn kiếm ăn lần hồi, đồng thời cố nhặt nhạnh, dành dụm cho con.

Có những tác phẩm đọc xong, ta quên ngay, nhưng cùng có tác phẩm đọc xong ta bồi hồi xao xuyến. Đó là trường hợp Lão Hạc của nhà văn Nam Cao. Lão Hạc đã chết một cách đau đớn, vật vã, nhưng trong tâm trí mình, em không sao xóa được hình ảnh ông lão nông dân gầy guộc, râu tóc bơ phờ, cặp mắt luôn luôn nhìn xuống đầy buồn và khuôn mặt in hằn bao nhiêu là nếp nhăn của suy tính, lo phiền và cơ cực ở đời. Trong cái làng quê hẻo lánh và tiêu điều ngày xưa, như bao người chân lấm tay bùn vô danh, lão Hạc sống vất vả, túng đói, nghèo xác xơ nhưng hết sức trong sạch và lương thiện.

Tôi đọc truyện ngắn Nam Cao trong một buổi trưa vắng người. Nỗi buồn cắn xé từng trang! Những khuôn mặt dị dạng, méo mó “trồi lên dưới lớp bụi lầm than”, hụp lặn trong dòng sông sôi sục khổ đau, chới với những cánh tay kêu cứu. Khi tiếng khóc, cười ồn ào và những gương mặt ấy bị làn sóng bản năng dìm xuống tôi mới thấy Lão Hạc. Trông lão cô đơn trên dòng sông của mình, khuất sau cái bóng dềnh dàng, ngất ngưởng của Chí Phèo có một không hai! Khó thấy Lão Hạc trong những đứa con nổi tiếng của Nam Cao. Lão hiền quá, thánh quá, thành không “độc”! Thế mà e lão được bố đẻ thương nhất.

Tắt đèn là một trong số những tác phẩm xuất sắc của Ngô Tất Tố. Ông đã xây dựng nhân vật chị Dậu với lòng thương yêu chồng con tha thiết. Có thể nói những dòng, những trang thể hiện tấm lòng người vợ, người mẹ của chị Dậu, mà điển hình là hai chương X, XI. Ở hai chương này, nhà văn miêu tả rất thành công tâm trạng đau đớn, giằng xé của chị Dậu khi phải về nhà báo tin cho con biết nó đã bị bán cho Nghị Quế. Đầu chương X (đoạn trích SGK), chị Dậu về tới nhà. Giờ đây khó khăn lớn nhất của chị Dậu là phải làm sao nói cho cái Tí biết rằng nó đã bị bán cho Nghị Quế.