Phân tích bài thơ Đi đường trong tác phẩm Nhật kí trong tù của Hồ Chí Minh

Trước bài Đi đường là bài Tết song thập bị giải đi Thiên Bảo cho nên dù bài thơ Đi đường có tư tưởng khái quát rộng lớn thì cảm hứng cũng bắt nguồn từ sự việc cụ thể là Bác bị giải đi. Nhận thức sâu sắc của Người trong bài thơ này là kết tinh của một chặng đường đời và một chặng đường dài vô cùng gian truân trên con đường cách mạng của Bác.

Bài thơ mở ra là được sự đồng tình của người đọc về nhận xét và suy nghĩ của người đi đường:

Đi đường mới biết gian lao
Núi cao rồi lại núi cao trập trùng.

Hai câu lục bát dịch thật là thanh thoát hai câu thoát ngôn trong nguyên tác (khó có thể dịch hay hơn). Vậy mà cũng không thể sánh được với câu thơ nguyên tác. Câu đầu trong bản chữ Hán có hai chữ tẩu lộ (đi đường). Hình thức điệp ngữ đó tăng cường sự thuyết phục của triết lí: “Đi đường mới biết gian lao”.

Câu thứ hai, hai chữ núi cao là dịch thoát hai chữ trùng san. Bác chưa dùng chữ “cao” ở đây, vì bản thân chữ “san” (núi) đã gợi ý niệm cao rồi. Bác nói “trùng san” và điệp lại ba lần để thấy được hết núi này đến lớp núi khác, gợi đến sự gian lao chồng chất, tầng tầng của người đi đường. Cái khổ của người đi đường là vượt qua núi (cao thấp gì cũng mệt) và càng khổ hơn nữa tưởng là được nghỉ ngơi thì lại thấy núi khác hiện ra trước mặt. Nếu người đi đường không có nghị lực, quyết tâm thì dễ nản lòng.

Nếu hai câu thơ đầu, người đọc dễ đồng tình với nhận xét cùa người đi đường thì hai câu sau người đọc càng dễ đồng tình với niềm sưng sướng của người đi đường.

Núi cao lên đến tận cùng,
Thu vào tầm mắt muôn trùng nước non.

Trong nguyên tác, đến câu thơ thứ ba Bác mới dùng chữ “cao” và cũng chi có một chữ “cao” độc nhất của bài thơ. Bác không muốn cường điệu sự gian lao của người đi đường. Khi người đi đường đã vượt qua hết dãy núi này đến dày núi khác mà lên đến đỉnh cao tận cùng thì không gian mở ra bao la, nước non bày ra trước mắt và người đi đường được hưởng niềm hạnh phúc lớn lao của người đến đỉnh cao là thu vào tầm mắt muôn trùng nước non.

Tính chất giáo dục sâu sắc của thơ Bác thể hiện một cách thâm trầm. Bác vừa mới thấy hết những gian lao trên đường đi, để lại người đi đường sẵn sàng ý chí, nghị lực và quyết tâm. Bác lại vừa mở ra niềm hạnh phúc vô biên khi con người lên đến đỉnh cao tận cùng để người đi đường có thêm sức mạnh vượt qua mọi gian khổ, thử thách và vượt đến mục đích cuối cùng.