Cảm nhận về nhân vật Đổng Mầu qua trích đoạn hồi III vở tuồng Sơn Hậu

Sơn Hậu là vở tuồng pho nổi tiếng nhất trong kho tàng nghệ thuật tuồng dân tộc. Vở tuồng này có ba hồi, thường được diễn trong ba đêm liên tiếp. Cuộc đấu tranh giữa hai phe trung thần (Đổng Kim Lân...) và nghịch tặc (Tạ Thiên Lăng...) diễn ra vô cùng dữ dội. Lửa cháy rực trời, máu tuôn như suối, tiếng ngựa hí quân reo, tiếng trống trận dội vang như sấm sét... Có biết bao hình tượng kiêu hùng, bi tráng như Khương Linh Tá bị giặc chém rụng đầu vẫn hiên ngang cắp thương, cầm đuốc, phi ngựa; Đổng Mẫu sắp bị giặc thiêu trên giàn lửa vẫn lớn tiếng mắng nhiếc lũ tặc thần, thống thiết khuyên con hãy giữ tròn đạo trung, hãy phò an nghiệp chúa.

Hình tượng Đổng Mẫu xuất hiện ở hồi III vở tuồng Sơn Hậu đẹp như một tượng đài tráng liệt về bà mẹ trung nghĩa anh hùng.

Sau khi Đổng Kim Lân và Khương Linh Tá đưa hai mẹ con thứ phi Phàn Phụng Cơ chạy thoát về Sơn Hậu, bốn anh em Tạ ôn Đình dùng độc kế bắt hổ mẹ để cầm tù hổ con, đã bắt Đổng Mẫu nhằm khuất phục Đổng Kim Làn, hòng dụ dỗ, lôi kéo về phe cánh mình.
Đoạn tuồng này gồm có hai cảnh: cảnh thứ nhất là cuộc đối mặt giữa Tạ Ôn Đình và Đổng Mẫu; cảnh thứ hai là cuộc đối thoại giữa hai mẹ con Đổng Mẫu và Đổng Kim Lân. Xung đột giữa trung thần với nghịch tặc, giữa đạo trung với đạo hiếu diễn ra căng thẳng, tạo nên kịch tính quyết liệt; qua đó, tính cách của các vai tuồng được bộc lộ và thể hiện một cách sâu sắc.

Đổng Mẫu lằ một hình tượng vô cùng lẫm liệt, uy nghi, tiêu biểu cho cốt cách và phẩm chất cao quý của một bà mẹ anh hùng, quyết thủ nghĩa xả thân, coi chữ trung nặng hơn chữ hiếu.

Hổ Bôn, một tì tướng của Tạ Thiên Lăng đã bắt trói Đổng Mẫu đem dâng nộp cho Tạ Ôn Đình. Các lớp tuồng đầy kịch tính lần lượt diễn ra. Tạ Ôn Đình truyền lệnh cởi trói, sai quân đem bút chỉ cho lão bà viết thư để dụ con trai là Đổng Kim Lân mang quân về Tiểu Giang Sơn hàng phục. Hắn bảo: trong thư phải ghi rõ lợi, hại; nếu đầu hàng họ Tạ thì sẽ có công hầu danh vọng; nếu cứ một lòng gánh vác Tề triều thì mẹ già sẽ bị giết hại. Vấn đề danh vọng và tình mẫu tử đã được đặt ra:

Đầu Tạ thỉ rạng đeo quyền tước
Danh vọng kia chẳng mất công hầu
Bằng chấp nê gánh vác Tể triều
Niềm mẫu tử ắt là bị hại.

Vừa nghe Tạ Ôn Đình nói, Đổng Mẫu vô cùng căm phẫn, bừng bừng lửa dậy... sùng sục dầu sôi. Bà gọi Tạ ôn Đình là mi, gã một cách khinh bỉ; lớn tiếng vạch mặt anh em họ Tạ là bất nghĩa, bất trung:

Ồng cha mi hưởng lộc Tề quân
Anh em gã cướp ngôi Thiện đế.

Đổng Mẫu coi Tạ Ôn Đình là kẻ có học, nên bà đã lấy sử sách ra dạy bảo, răn đe.

Bà nhắc lại gương tày liếp Hoàng Sào, Vương Mãng: đứa khởi nguy thì chết thân xác không toàn vẹn, đứa khi quân thì chết không có đất chôn.

Đổng Mẫu tự hào về truyền thống gia đình mình, về con cái mình là người có học thức hiểu nhân xử thế, có khí tiết minh tiết bảo thân-, đâu phải là kẻ bất nhân bất nghĩa mà theo đảng gian thần, đầu loài sủng nịnh.

Những lời mắng nhiếc ây của Đổng Mẫu vừa nêu cao đạo lí trưng hiếu, vừa vạch mặt chỉ tên kẻ đang đứng trước mặt bà, kẻ đang khuyên dụ bà là lũ phản nghịch bất nghĩa, bất trung vô cùng ghê tởm!

Qua đó, ta cảm phục Đổng Mẫu là một bà mẹ đức độ, một người phụ nữ có học thức sôhg giữa thời phong kiến loạn lạc. Ngôn ngữ của bà rất biến hóa, lúc thì dân đã dung tục, lúc thì dùng điển tích trong sử sách, dùng những ngôn ngữ, thành ngữ Hán Việt biểu lộ một nhân cách cao cả, đường hoàng, chính trực, uy vũ bất năng khuất!

Đổng Mẫu là một người phụ nữ hiên ngang lẫm liệt trước kẻ thù. Sắp bị đưa lên giàn hỏa thiêu, bà vẫn ung dung vạch trần âm mưu quỷ quyệt của lũ phản nghịch, bắt bà làm bia đỡ đạn, nhằm lung lạc ý chí bà để bà dụ dỗ con mình đem quân về đầu họ Tạ.

Khí tiết của bà sáng ngời, tư thế của bà lẫm liệt. Bà coi cái chết nhẹ tựa lông hồng để bảo toàn danh tiết:

Mẹ về chín suối
Danh tiết để ngàn thu.

Biết Đổng Kim Lân rất thương mẹ, lo mẹ bị giết, đạo làm con không giữ tròn được chữ hiếu, bà đã sáng suốt khuyên con phải giữ vững ý chí kiên cường của đấng trượng phu, không được đầu hàng giặc: trượng phu đừng thoái chí - thoái chí bất trượng phu. Bà khuyên con phải trung quân ái quốc, phải hết lòng vì nước vì vua:

Con hãy ngay cùng nước cùng vua
Ấy là thảo với cha với mẹ
Hãy phò an nghiệp chúa
Cho rạng tiết nhân thần.

Đạo làm tôi phải giữ lấy chữ trung làm đầu; đạo làm con phải lấy chữ hiếu làm trọng. Đồng Mẫu tha thiết khuyên con:

Lấy chữ trung, chữ hiếu cho cân
Chữ trung ấy nặng hơn chữ hiếu.

Lời mẹ dặn mới tha thiết và sâu sắc biết bao. Với Đổng Kim Lân thì lời dặn của mẹ về chí trượng phu, đạo trung hiếu sẽ không bao giờ có thể quên. Vì thế mà ông nén đau thương, nêu cao dũng khí, mưư trí tim mọi cách để cứu mẹ già, quyết tâm phò Tề triều, kiên cường chiến đấu, nếm mật nằm gai; cuối cùng đã tiêu diệt được bọn phản nghịch, phất cao ngọn cờ chiến thắng, làm rạng danh bậc trung thần nghĩa sĩ.
Đổng Mẫu đã bị Tạ ôn Đình coi là tẫn kể tác quái - thị tử như du (gà mái làm điều quái gở, coi cái chết như đi chơi), nhưng bà vẫn kiên quyết noi gương những bậc tiên thánh để giữ tròn khí tiết của người mẹ, người phụ nữ sống trong thời loạn lạc.

Mẹ Diêu Ki với mẹ Sầm Bành
Mẹ Từ Thứ, mẹ người Tô Định
Như bốn ấy là gương tiền thánh
Để soi cho những kẻ hậu lai...

Tóm lại, Đổng Mầu là một hình tượng điển hình về bà mẹ anh hùng. Bà đã hiên ngang đối mặt với bọn loạn thần tặc tử. Bà dũng cảm coi thường cái chết. Khí tiết của bà lẫm liệt vô song. Bà nêu cao tấm lòng trung nghĩa. Anh hùng Đổng Kim Lân thật hạnh phúc biết bao, tự hào biết bao vì có người mẹ hiền như Đổng Mẫu.